Stoppen van psychofarmaca: hoe begin je eraan?
Het afbouwen van psychofarmaca, zoals benzodiazepines en antidepressiva, is een complex traject, zowel voor de patiënt als de huisarts. Waar begin je en hoe motiveer je de patiënt? En welke hulpmiddelen zijn er beschikbaar? Dr. Ellen Van Leeuwen, huisarts, klinisch farmacoloog en postdoctoraal onderzoeker (UGent), zal tijdens de Huisartsenconferentie van Domus Medica praktische handvatten aanrijken om op een veilige en haalbare manier met patiënten het gesprek aan te gaan én het afbouwproces op te starten.
Floris Cup
Bij de behandeling van psychische klachten kunnen psychofarmaca in specifieke situaties nuttig zijn. In 2022 gebruikten ruwweg 2 miljoen Belgen een slaap- en kalmeringsmiddel, gevolgd door ongeveer 1 miljoen mensen met een antidepressivum. Ons land behoort daarmee tot de koplopers in Europa op het vlak van psychofarmacagebruik.
“Zo zijn er bijvoorbeeld honderden studies over het effect van antidepressiva, maar de hoeveelheid studies die goed onderzoeken hoe je het gebruik het best kunt afbouwen zijn op één hand te tellen”, zegt dr. Van Leeuwen, die tevens hoofdredacteur is van het Belgisch Centrum voor Farmacotherapeutische Informatie (BCFI). “België staat op de zevende plaats van alle OESO-landen in het gebruik van antidepressiva, en op de derde plaats wereldwijd voor slaapmedicatie. Bovendien komt langdurig gebruik hier relatief vaak voor: 40 procent van de gebruikers neemt antidepressiva langer dan drie jaar, terwijl de aanbevolen duur slechts zes maanden bedraagt na verbetering bij een eerste depressie.”
Om het veelvuldig gebruik van psychofarmaca in goede banen te leiden, benadrukt Van Leeuwen dat dit vanuit twee invalshoeken moet worden aangepakt: “Enerzijds door minder psychofarmaca voor te schrijven, en anderzijds door te stimuleren dat langdurig gebruik tijdig en verantwoord wordt afgebouwd”.
Complex traject
Het tijdig afbouwen van psychofarmaca is voor zowel huisartsen als patiënten echter een complex proces. Want, hoe maak je het onderwerp bespreekbaar zonder het vertrouwen van de patiënt te schaden? En hoe ga je om met weerstand? Van Leeuwen: “Patiënten zijn bang te stoppen met het nemen van hun medicatie uit vrees voor terugval. Ook huisartsen kunnen terughoudend zijn. Een veelgehoorde uitspraak is vaak: ‘Never change a winning team’, verwijzend naar het effectief gebruik van medicatie, maar ze vergeten dat ze ook bijwerkingen kunnen geven. En juist daarom is het belangrijk dat huisartsen beschikken over de juiste tools en hulpmiddelen, zodat zij vertrouwen krijgen om het afbouwtraject op het juiste moment op te starten.”
Volgens Van Leeuwen is er lange tijd weinig aandacht besteed aan het afbouwen van psychofarmaca, maar is daar de laatste jaren wel verandering in gekomen. “Er zijn nu meer hulpmiddelen beschikbaar voor huisartsen, zoals e-learnings, afbouwschema’s en praktische handvatten die collega’s ondersteunen bij het evalueren van het middelen en het voeren van gesprekken met de patiënt. En natuurlijk is er ook het RIZIV afbouwprogramma voor slaapmiddelen, waarbij de arts en apotheker samenwerken om de patiënt te ondersteunen in het afbouwen. Maar er is natuurlijk altijd ruimte voor verbetering. Hoewel het door een apotheker magistraal laten bereiden van medicatie mogelijk is, bestaan er in ons land bijvoorbeeld nog geen taperingstrips.”
Navigator
Van Leeuwen: “Lokale afspraken tussen artsen en apothekers kunnen helpen, maar het belangrijkste is het zelfvertrouwen van de huisarts om aan de slag te gaan. Die is de navigator; de patiënt volgt. Het is mijn doel om te zorgen dat ons land uit de kopgroep in Europa verdwijnt als het gaat om het gebruik van psychofarmaca”, besluit Van Leeuwen.
Tijdens de workshop op de huisartsenconferentie deelt Van Leeuwen verschillende afbouwschema’s en geeft ze tips voor het voeren van gesprekken met patiënten, ook wanneer zij weigerachtig reageren op het voorstel om af te bouwen.
In februari 2024 lanceerde het BCFI een nieuwe e-learning voor artsen en apothekers, specifiek gericht op het afbouwen van benzodiazepines. In december 2024 is daar ook een e-learning over het afbouwen van antidepressiva aan toegevoegd. Daarnaast is er op institutioneel vlak vooruitgang geboekt: in maart 2025 werd het RIZIV-initiatief om het ‘afbouwprogramma benzodiazepines’ structureel te verankeren in apotheken officieel goedgekeurd.
Ook kondigt Van Leeuwen aan dat er van 1 tot 10 oktober een nationale sensibilisatiecampagne aankomt die het gepast gebruik van psychofarmaca centraal zet. Deze campagne, in samenwerking met de beroepsverenigingen en het BCFI, en met steun van het UGent valorisatiefonds, wil het gesprek over het gepast gebruik van slaapmiddelen en antidepressiva op gang brengen. Het doel is niet enkel te sensibiliseren, maar ook om zorgverleners en patiënten praktische tools aan te reiken die helpen om dit gesprek te starten.
De Huisartsenconferentie vindt plaats op zaterdag 4 oktober van 9.30 uur tot 17 uur in het BMCC in Brugge (Beursplein 1). Inschrijven kan via de website van de Huisartsenconferentie.
