Broodjeaapverhalen en stadslegendes

Een blikje leptospirose en een flesje cola

Dokter Wim Van Hooste, preventieadviseur-arbeidsarts

Recent nam Haribo de beroemde ‘colaflesjes’ uit de rekken in Nederland en België. Het snoepgoed met colasmaakje is sinds 1965 op de markt. De flesjes hadden nu namelijk wat meer dan alleen een zoete smaak. De nasmaak was te wijten aan de aanwezigheid van cannabis.

Deze voedselcrisis deed mij direct denken aan twee eerdere crisissen met cola in België.

Al een hele tijd circuleert er een hardnekkige e-mail over leptospirose en drankblikjes, zeg maar een kettingbrief 2.0 (vanuit India). Volgens deze e-mail kan men besmet worden met leptospirose door het drinken uit blikjes die aan de buitenkant besmet zouden zijn met rattenurine.

Bijzonder aan sommige van deze e-mails is dat de situatie zich zou hebben voorgedaan in België. Aangeraden wordt om de bovenkant van alle blikjes te reinigen met water en detergent alvorens te consumeren.

Het Leptospirosis Information Center (LIC) heeft het bericht beoordeeld als fake news.

Social Media, artificiële intelligentie en e-mailkettingen spelen steeds vaker een rol op het vlak van informatie. Dit is ook het geval wat betreft infectieziektes. Ondanks factchecks blijven deze ‘broodje aap verhalen’, stadslegendes, hoaxes en kettingmails circuleren.

Het zijn apocriefe verhalen die verteld worden als waar gebeurde verhalen, plausibel genoeg zijn om te geloven, vaak met een gruwelijk of prikkelend karakter of iemand sterk in verlegenheid brengen. Omdat ze telkens opnieuw worden herhaald door verschillende mensen op verschillende plaatsen, verandert het verhaal in de loop van de tijd, waardoor stadslegendes vele varianten kennen.

Stadslegendes en hoaxes

Stadslegendes zijn een complex en subtiel sociaal fenomeen, een soort volksverhalen die meestal vals zijn en slechts zeer zelden waar(gebeurd) zijn.

Een typische stadslegende heeft de volgende kenmerken: een volks karakter, een in vraag te stellen waarheidsgehalte, het verhaal is zogenaamd waargebeurd en is plausibel genoeg om geloofwaardig te zijn, en heeft een spontaan karakter.

Vaak circuleren er meerdere varianten van het verhaal, komt het van een geloofwaardige tweedehands bron (de echtgenoot van de kapster van mijn zus, vriend van een vriend, etc.), en wordt het overgedragen van individu naar individu in ofwel orale of schriftelijke vorm. Het zijn verhalen met een waarschuwing (cautionary tale).

Hoax is het Engelse woord voor poets, nep, bedrog, truc of oplichterij. Het woord is vermoedelijk een samentrekking van ‘hocus pocus’. In de computerwereld wordt deze term gebruikt voor een vals bericht: een bewering die niet waar is en die per e-mail wijdverspreid wordt.

Dioxine-kippen

In 1999 werd België al eens opgeschrikt door een ‘coca-cola crisis’, kort na een andere belangrijke voedselcrisis, de dioxinecrisis (Nemery et al., Food Chem Toxicol, 2002; Van Loock et al., 2002 ). Ik werkte toen in het buitenland, zodat mijn IJslandse patiënten grappen en grollen konden vertellen over cola drinken en dioxinekippetjes eten tijdens de ‘dagelijkse patiëntenronde’.

Het Belgische voorval werd wereldnieuws en zou Coca-Cola heel veel geld kosten (200 miljoen euro). Daarenboven liep de multinational, zoals zo vaak het geval is bij een voedselcrisis, veel reputatieschade op.

De oorzaken waren waarschijnlijk een chemische contaminatie enerzijds van de pallets en anderzijds in de bottelarij. Daarbovenop kwamen nog een stevige dosis collectieve paniek en mass psychogenic illness (voorheen: massahysterie).

Het trage crisismanagement en een gebrekkige (bedrijfs)communicatie, zowel van de overheid als van het Coca-Cola imperium, speelden een sleutelrol. Deze case wordt tegenwoordig gebruikt in de opleiding crisismanagement en communicatie.

Op dat vlak deed Haribo het beter.